สนทนาธรรม ฟังธรรม อ่านธรรมะ บทความธรรมะ หลักธรรมคำสอน กฎแห่งกรรม dhamma

จิต  เจตสิก วิญญาณ  และ ขันธ์ห้า

ขันธ์ห้า คือ รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ   ก่อนที่ผมจะมาเรียน อภิธรรม มีความเข้าใจว่า

คน สัตว์ วัตถุ สิ่งของ เป็นรูป  รวมทั้ง เสียง กลิ่น รส ก็เป็นรูป  นั่นคือ สิ่งที่กระทบกับ ประสาททั้งห้าได้ เป็น รูป

เมื่อ ประสาททั้งห้า กระทบ หรือ เรียกว่า ผัสสะ ก็เกิด เวทนา คือ ชอบ ไม่ชอบ เฉยๆ กับสิ่งที่มากระทบ  ต่อจากนั้น

ก็เกิดการจดจำ นั่นคือ เกิดสัญญา แล้วสุดท้ายก็เกิดการรับรู้ ก็คือ วิญญาณ

ส่วนเรื่อง จิต เจตสิก ก็มีความเข้าใจว่า จิต คือ สภาพที่ คิด นึก  โลภ โกรธ หลง ยึดมั่น ปล่อยวาง ฯลฯ ซึ่งมี เจตสิก เป็นเครื่องมีอของ จิต

แต่หลังจากที่มาเรียน อภิธรรม แล้ว จึงได้ความเข้าใจใหม่ว่า

ขันธ์ แปลว่า กอง  ดังนั้น ขันธ์ห้า จึงมี ห้ากอง ได้แก่  รูปขันธ์ คือ กองรูป  เวทนาขันธ์ คือ กองเวทนา ....... วิญญาณขันธ์ คือ กองวิญญาณ

และเมื่อเป็น กอง ก็ย่อมหมายถึงมีจำนวนมาก  

จำนวนมีมากเท่าใด ขอแจกแจงดังนี้




รูป มี ๒๘ รูป  ได้แก่

(มหาภูตรูป 4 ได้แก่)
1. ปฐวีธาตุ ได้แก่ สภาพความ อ่อน แข็ง
2. อาโปธาตุ ได้แก่ สภาพความ ไหล เกาะกุม
3. เตโชธาตุ ได้แก่ สภาพความ เย็น ร้อน
4. วาโยธาตุ ได้แก่ สภาพความ หย่อน ตึง

(ปสาทรูป 5 ได้แก่)
5. จักขุปสาทรูป ได้แก่ ปสาทตา
6. โสตปสาทรูป ได้แก่ ปสาทหู
7. ฆานปสาทรูป ได้แก่ ปสาทจมูก
8. ชิวหาปสาทรูป ได้แก่ ปสาทลิ้น
9. กายปสาทรูป ได้แก่ ปสาทกาย

(วิสยรูป หรือโคจรรูป 4 ได้แก่)
10. วัณณะรูป หรือ รูปสี (รูปารมณ์)
11. สัททรูป หรือ รูปเสียง (สัททารมณ์)
12. คันธรูป หรือ รูปกลิ่น (คันธารมณ์)
13. รสะรูป หรือ รูปรส (รสารมณ์)

(ภาวรูป 2 ได้แก่)
14. อิตถีภาวรูป คือความเป็นเพศหญิง
15. ปุริสภาวรูป คือความเป็นเพศชาย

16. หทยรูป คือ รูปที่เป็นที่ตั้ง อาศัยเกิดของจิตและเจตสิก

17. ชีวิตรูป คือ รูปที่รักษากลุ่มรูปที่เกิดจากกรรม

18. อาหารรูป คือ โอชาที่มีอยู่ในอาหาร หรือ สารอาหารที่ใช้หล่อเลี้ยงร่างกาย


--------------------------------------------------------------------------------

19. ปริจเฉทรูป ได้แก่ ช่องว่างระหว่างรูปต่อรูป

(วิญญัตติรูป 2)
20. กายวิญญัตติรูป ได้แก่ การเคลื่อนไหวกาย
21. วจีวิญญัตติรูป ได้แก่ การกล่าววาจา

(วิการรูป 3)
22. ลหุตารูป ได้แก่ รูปเบา
23. มุทุตารูป ได้แก่ รูปอ่อน
24. กัมมัญญตารูป ได้แก่ รูปควรแก่การงาน

(ลักขณรูป 4)
25. อุปจยรูป ได้แก่ รูปที่เกิดขึ้นขณะแรก
26. สันตติรูป ได้แก่ รูปที่เกิดสืบต่อเนื่อง
27. ชรตารูป ได้แก่ รูปใกล้ดับ
28. อนิจจตารูป ได้แก่ รูปที่แตกดับ

**********************

จะเห็นว่า รูป ไม่ได้มีแค่ สี เสียง กลิ่น รส สัมผัสเท่านั้น ยังมีอย่างอื่นอีก เช่น ภาวะเพศชาย หญิง อันนี้ไม่ได้หมายถึง

รูปร่างหรือ อวัยวะ เพราะ อวัยวะนั้นคือ ปฐวีธาตุ แต่หมายถึง สภาวะซึ่งทำให้กลายเป็นชาย หญิง

ชีวิตรูป ที่รักษาสิ่งมีชีวิตทั้งหลายไม่ให้แตกดับไปก่อนอายุขัย  ส่วนสิ่งที่ไม่มีชีวิตจะไม่มี ชีวิตรูป  เช่น ต้นไม้

ต้นไม้ ไม่มีชีวิตรูป คือ ไม่มีชีวิต แต่ที่เติบโตได้ เพราะอาศัยปัจจัยคือ อุตุ และ อาหาร

ชีวิตรูป เกิดจาก กรรม นั่นคือ สิ่งมีชีวิต ต้องเกิดจากกรรมนั่นเอง ต้นไม้ไม่มีกรรมส่งมาเกิด จึงเป็นสิ่งไม่มีชีวิต

ความหมายของคำว่า ชีวิต ใน อภิธรรม จะไม่ตรงกับทางโลกที่ใช้กัน

และยังมีรูปที่เกิดจาก จิต อีกกลุ่มหนึ่ง คือ กายวิญญัติ วจีวิญญัติ คือ การเคลิื่อนไหว เช่น ยืน เดิน นั่ง นอน และ การพูด


 

ว่าด้วยเรื่องของ รูปขันธ์ พอสังเขปแล้ว ขอแจกแจงว่าด้วยเรื่อง จิต เจตสิก ต่อไป

จิต เป็นสภาพที่รู้อารมณ์  และ เกิด ดับ ติดต่อต่อเนื่องกันไม่หยุดตลอดเวลา วินาทีหนึ่งถึงแสนโกฎครั้ง

การเกิดขึ้นทีละดวงต่อเนื่องกันไปเหมือนขบวนรถไฟ ขบวนหนึ่งๆเรียกว่า วิถีจิต

วิถึจิต คือขบวนจิตชุดหนึ่ง ที่เกิดขึ้นมาเสพอารมณ์ที่กำลังได้รับ การเสพอารณ์จะอยู่ช่วงท้ายของวิถีจิต แล้วก็จะดับไป แล้วขบวนใหม่

ก็เกิดขึ้นมาอีก ตราบใดที่อารมณ์ยังมีอยู่ แม้ขณะนอนหลับ จิตก็ยังเกิดดับต่อเนื่อง แต่ในขณะหลับ เป็น ภวังคจิต คือ จิตที่เป็น วิบาก และก็

รักษาอารมณ์ที่มาจาก อดีตชาติเมื่อตอนใกล้ตาย (กรรมอารมณ์ กรรมนิมิตอารมณ์ คตินิมิตอารมณ์ อย่างใดอย่างหนึ่ง)

ภวังคจิต ไม่ได้เกิดเฉพาะตอนนอนหลับ แต่เกิดตลอดเวลาเช่นกัน โดยเกิดคั่นระหว่าง วิถีจิตหนึ่งๆตลอดเวลา  

จิตทุกดวงมีกิจ หรือหน้าที่ การเกิดขึ้นของจิตแต่ละดวงก็ต้องทำหน้าที่ มีดังต่อไปนี้

จิต  แบ่งตามหน้าที่  14  กิจ

  1. ปฏิสนธิกิจ   ทำหน้าที่เกิด

  2. ภวังคกิจ  รักษาดำรงภพชาติ  

  3. อาวัชชนกิจ   กิจที่รำพึงถึงอารมณ์ทั้ง 6

  4. ทัสสนกิจ   ทำกิจเห็น  

  5. สวนกิจ  ทำกิจได้ยิน    

  6. ฆายนกิจ  ทำกิจได้กลิ่น  

  7. สายนกิจ  ทำกิจลิ้มรส  

  8. ผุสสนกิจ   ทำกิจกระทบสัมผัส  

  9. สัมปฏิจฉันนกิจ   ทำกิจรับอารมณ์ต่อจากปัญจวิญญาณ

10. สันตีรณกิจ   ทำกิจพิจารณาอารมณ์ต่อจากสัมปฏิจฉันนะ

11. โวฏฐัพพนกิจ   ทำกิจตัดสินอารมณ์

12. ชวนกิจ    ทำกิจเสพอารมณ์

13. ตฑาลัมพนกิจ  รับอารมณ์ต่อจากชวนะ

14. จุติกิจ   เคลื่อนจากภพ  คือมรณะ

******************

จิตที่ทำหน้าที่ ภวังค์ ปฏิสนธิ จุติ คือ กลุ่มของ วิบาก

จิตทีี่ทำหน้าที่ ขวนะ คือ กลุ่มของ กุศล อกุศล กริยา

จิคที่ทำหน้าที่ เห็น ได้ยิน ได้กลิ่น รส สัมผัส คือ กลุ่มของ ปัญจวิญญาณ

จิตที่ทำหน้าที อาวัขขนะ คือ ปัญจทวารวัชชนะจิต และ มโนทวาราวัชชนะจิต  ฯลฯ


ภาพวิถีจิตหนึ่งในหลายๆวิถี

ธาตุ ๑๘

ในรูป ๒๘ มีอยู่ ๑๐ ธาตุ คือ ในปสาทรูป ๕ ได้ ๕ ธาตุ คือ จักขุธาตุ  โสตธาตุ  ฆานธาตุ  ชิวหาธาตุ และ กายธาตุ

และในปัญจรมณ์ ๕ ได้ ปัญจธาตุ คือ รูปธาตุ  สัททธาตุ  คันธธาตุ  รสธาตุ และ โผฎฐัพพธาตุ

***************

ส่วนในจิต ๘๙ ดวงนั้น ได้ ๗ ธาตุ  เรียกว่า วิญญาณธาตุ ๗ คือ

๑.จักขุวิญญาณจิต ๒ ดวง เป็น จักขุวิญญาณธาตุ

๒.โสตวิญญาณจิต ๒ ดวง เป็น โสตวิญญาณธาตุ

๓.ฆานวิญญาณขิจ ๒ ดวง เป็น ฆานวิญญาณธาตุ

๔.ชิวหาวิญญาณจิต ๒ ดวง เป็น ชิวหาวิญญาณธาตุ

๕.กายวิญญาณจิต ๒ ดวง เป็น กายวิญญาณธาตุ

๖.สัมปฏิจฉนจิต ๒ ดวง และ ปัญจทวารวัชชนจิต ๑ ดวงเป็น มโนธาตุ

๗.จิตที่เหลือ ๗๖ ดวง เป็น มโนวิญญาณธาตุ

รูปที่เหลือ ๑๖ และ เจตสิก ๕๒ ดวงทั้งหมด  นิพพาน เป็น ธัมมธาตุ  // ครบ ๑๘ ธาตุ